Trong thời đại số hóa sâu rộng, mỗi cá nhân đều trở thành một “người đưa tin” tiềm năng với chỉ vài thao tác đơn giản trên điện thoại, máy tính. Tuy nhiên, chính sự tiện lợi này cũng đặt xã hội trước một vấn đề ngày càng nghiêm trọng: sự bùng nổ của tin giả, tin sai sự thật trên không gian mạng. Tình trạng này không chỉ làm gây dư luận lệch lạc, gây tổn thương danh dự cá nhân, tổ chức mà còn là mối đe dọa đến niềm tin xã hội, an ninh quốc gia và trật tự an toàn xã hội.

Sự phát triển nhanh chóng của công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), đang bị một số đối tượng xấu lợi dụng như công cụ đắc lực để tạo tin giả với cách thức tinh vi. Bằng các công cụ xử lý hình ảnh, video, các đối tượng nguỵ tạo những hình ảnh, video clip có độ chân thực cao, khiến người xem nhầm tưởng đó là lời nói, hành vi thực sự của người nổi tiếng, lãnh đạo hay các nhân vật có ảnh hưởng. Ngoài ra các đối tượng thường lợi dụng những tin tức, sự kiện đang có sự quan tâm của dư luận, tự đó cắt ghép, pha trộn thông tin thật giả, sử dụng những ngôn từ giật gân, hình ảnh hấp dẫn để thu hút người đọc và đánh lừa cảm xúc. Một thủ đoạn nữa thường được áp dụng là tái sử dụng các thông tin đã cũ – những vụ việc từng xảy ra cách đây nhiều năm - rồi “thổi phồng” như câu chuyện thời sự nóng hổi. Các đối tượng tạo tin giả với nhiều động cơ mục đích khác nhau: kích động, chống phá, gây nhiễu thông tin hoặc chỉ nhằm câu “like”, câu “view” nhằm tăng tương tác cho kênh, trang mạng xã hội của mình.

Các nền tảng mạng xã hộik thông dụng như Facebook, TikTok, YouTube, Zalo,.. trở thành những kênh để tin giả sinh sôi và lan truyền với tốc độ chóng mặt. Các nền tảng này vốn ưu tiên thuật toán đề xuất nội dung dựa trên lượng tương tác, nên những tin giật gân, gây sốc, dễ nhận được lượt xem cao. Khi người đọc ít kiểm chứng thông tin, họ trở thành nạn nhân - hoặc nghiêm trọng hơn, trở thành tác nhân lan truyền tin giả mà không hề hay biết. Một người chia sẻ, mười người đọc, rồi trăm người tin. Sự vô tình ấy, trong nhiều trường hợp, đã gây nhiều hậu quả nghiêm trọng.

Không thể phủ nhận rằng, có những đối tượng cố tình sử dụng tin giả như một “vũ khí mềm” để chống phá Nhà nước, phá hoại uy tín lãnh đạo, làm mất niềm tin của nhân dân. Tuy nhiên, rất nhiều tin giả lại xuất phát từ sự thiếu hiểu biết, sự nhẹ dạ cả tin, hay chỉ đơn thuần là ham muốn “tạo tương tác”, “câu view” để kiếm lời hoặc thỏa mãn cảm giác nổi bật trên mạng. Một số khác, trong đó không ít người có ảnh hưởng nhất định trên mạng xã hội, lại coi việc đưa tin “nhanh” quan trọng hơn việc đưa tin “đúng” - dẫn đến sự cẩu thả, thiếu trách nhiệm trong việc kiểm chứng.

Hậu quả mà tin giả để lại là không thể xem nhẹ. Trước tiên, nó gây rối loạn dư luận, tạo ra những luồng thông tin trái chiều làm mất phương hướng trong nhận thức của người dân. Nhiều vụ việc chỉ là hiểu lầm nhỏ nhưng bị thổi phồng thành khủng hoảng truyền thông nghiêm trọng, buộc các cơ quan chức năng phải vào cuộc giải trình, xử lý. Không ít cá nhân, doanh nghiệp, thậm chí địa phương bị ảnh hưởng nặng nề chỉ vì một bài viết giả mạo, một hình ảnh bị bóp méo. Trong một số trường hợp, tin giả còn trực tiếp gây thiệt hại kinh tế hoặc tạo ra tâm lý hoang mang, kích động đám đông, ảnh hưởng đến an ninh trật tự. Những vụ việc như tin đồn vỡ đập thủy điện, người nổi tiếng tử vong, hay “cảnh báo khẩn cấp” về những chính sách không hề tồn tại... đã từng khiến hàng nghìn người chia sẻ, hoang mang, thậm chí hành động sai lệch.

Hệ lụy lâu dài và nghiêm trọng hơn là sự suy giảm lòng tin vào báo chí truyền thống. Khi thông tin thật và giả lẫn lộn gây tình trạng mất phương hướng, hoài nghi, gây ảnh hưởng tiêu cực đến nền tảng đạo đức, văn hóa và khả năng tự bảo vệ thông tin của cộng đồng. Mặt khác, tin giả còn làm gia tăng áp lực cho các cơ quan truyền thông chính thống, khi họ không chỉ phải đưa tin đúng, mà còn phải liên tục “dọn rác thông tin” từ môi trường số.

Về mặt pháp lý, Việt Nam đã có nhiều quy định cụ thể để xử lý các hành vi liên quan đến tin giả. Nghị định 15/2020/NĐ-CP và Nghị định 144/2022/NĐ-CP quy định rõ mức phạt từ 10 đến 20 triệu đồng (tổ chức), 05 đến 10 triệu đồng (cá nhân) đối với hành vi đăng tải, chia sẻ thông tin bịa đặt, sai sự thật, gây hoang mang trong dư luận. Trong các trường hợp nghiêm trọng, gây hậu quả lớn hoặc có dấu hiệu vi phạm hình sự, người vi phạm có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự theo các điều khoản trong Bộ luật Hình sự. Bộ Thông tin và Truyền thông cũng đã ra mắt Trung tâm xử lý tin giả Việt Nam (VAFC), nơi tiếp nhận phản ánh của người dân qua đầu số 18008108, đồng thời phát hành “Cẩm nang phòng chống tin giả, tin sai sự thật trên không gian mạng” - tài liệu hướng dẫn cụ thể các bước nhận diện, xử lý và phòng tránh tin giả cho mọi tầng lớp nhân dân.

Tuy nhiên, luật pháp và cơ quan chức năng không thể làm hết mọi việc nếu người dân không chủ động nâng cao nhận thức, kỹ năng tự bảo vệ bản thân trên không gian mạng. Mỗi người cần trang bị cho mình “lá chắn miễn dịch thông tin” bằng cách thực hiện các bước kiểm tra cơ bản trước khi chia sẻ bất kỳ nội dung nào: xem xét nguồn tin có đáng tin cậy hay không; kiểm tra tác giả, thời gian đăng tải; đối chiếu nội dung với các báo chính thống; rà soát hình ảnh minh họa có bị chỉnh sửa, cắt ghép không; sử dụng các công cụ tìm kiếm thông tin như Google. Một dấu hiệu dễ nhận biết là nếu một “tin nóng” nào đó không xuất hiện trên bất kỳ báo chính thống nào, thì rất có thể đó là tin giả. Khi có nghi ngờ, tốt nhất nên chậm lại, kiểm tra kỹ, hoặc hỏi ý kiến người có chuyên môn trước khi chia sẻ.

Việc phản ánh tin giả đến cơ quan chức năng cũng là hành động cần được khuyến khích. Mỗi báo cáo từ người dân có thể là bước khởi đầu để cơ quan chức năng can thiệp, ngăn chặn chuỗi lan truyền độc hại. Cùng với đó, các nền tảng mạng xã hội cũng cần nâng cao trách nhiệm trong kiểm duyệt nội dung, phối hợp tích cực với chính quyền để gỡ bỏ các nội dung vi phạm, đồng thời cung cấp công cụ báo cáo tiện lợi cho người dùng.

Một thực tế không thể phủ nhận là chính những hành vi “vô tình” chia sẻ tin giả cũng có thể bị xử phạt theo quy định pháp luật. Do đó, người dân cần thận trọng khi bình luận, chia sẻ các bài viết chưa được kiểm chứng. Dù chỉ là một hành động tưởng như nhỏ, nhưng trong môi trường số, mọi dấu vết đều có thể được ghi nhận và trở thành bằng chứng vi phạm. Việc xử phạt không chỉ mang tính răn đe, mà còn là lời nhắc nhở mạnh mẽ rằng: tự do ngôn luận không đồng nghĩa với tự do bịa đặt.

Đối mặt với một môi trường thông tin ngày càng phức tạp, việc giữ gìn sự trong sạch của không gian mạng là trách nhiệm không chỉ của Nhà nước hay giới truyền thông, mà còn của chính mỗi cá nhân. Chúng ta không thể loại bỏ hoàn toàn tin giả, nhưng có thể làm giảm tác hại của nó bằng sự tỉnh táo, cẩn trọng và tinh thần trách nhiệm cộng đồng. Khi mỗi người biết chọn lọc, phân tích và kiểm chứng thông tin một cách kỹ lưỡng, thì tin giả sẽ không còn “đất sống”, và không gian mạng sẽ trở lại là nơi kết nối, chia sẻ, lan tỏa những giá trị tích cực.

PHÒNG AN NINH MẠNG &

PCTP SD CÔNG NGHỆ CAO CATP